Atmosferə zərərli tullantıları minimuma endirməkdə ən yaxşı performansı dəmir yolu nəqliyyatı nümayiş etdirir. Dəmir yollarının əlçatanlığı, onların ərazi yerləşməsinin rahatlığı və modernləşdirilməsinin iqtisadi məqsədəuyğunluğu dəmir yolu sektorunu gələcək yaşıllaşdırma üçün ən perspektivli edir.

Dəmir yolu sektorunun yaşıllaşdırılması

Dəmir yolu sahəsi atmosferə atılan arzuolunmaz tullantıların miqdarına görə digər nəqliyyat sektorlarından ciddi şəkildə geri qalır ki, bu da ölkəmizin ekoloji siyasəti çərçivəsində onun gələcək inkişafı üçün perspektivli edir. Dəmir yolları həm bir çox ölkələrin daxili məkanında, həm də ölkələr arasında insanların və yüklərin uzun məsafələrə daşınması problemlərini uğurla həll edir. Bir çox ölkələr üçün bu, əsas nəqliyyat resursudur. Son zamanlar dünya dəmir yolu parkı yüksək sürətli səyahət texnologiyaları hesabına xeyli genişlənib.

Elektrik mühərriki yalnız lokomotivlə müqayisədə daha yüksək məhsuldarlıqla xarakterizə edilmir, həm də işlədikdən sonra havada əhəmiyyətli dərəcədə az miqdarda zərərli birləşmələr buraxaraq planetin ekologiyasını qoruyur. Məsələn “Azərbaycan Dəmir Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti ilə ALSTOM Transport SA arasında bağlanmış müqaviləyə əsasında alınmış 40 ədəd dəyişən cərəyanlı AZ8A tipli elektrovoz Azərbaycana gətirilib.

Eyni zamanda Yeni Biləcəri lokomotiv deposunun yenilənməsi zamanı binaların enerji təminatı üçün dam örtüyündə 307 ədəd, Yeni Gəncə lokomotiv deposunda isə 350 ədəd günəş paneli quraşdırılıb. Həmçinin dəmir yollarının çəkilişi zamanı ətraf mühitə zərər vurulmaması üçün bütün zəruri tədbirlər görülür. Hər bir yeni layihədə ESG prinsipləri ən effektiv şəkildə təhlil olunaraq tətbiq edilir. Belə ki, Horadiz-Ağbənd xəttinin 85-ci km-də, Mincivan stansiyasının yaxınlığında meşəlik ərazinin zərər görməməsi üçün Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ilə razılaşdırılmış şəkildə həmin ağacların yeri həssaslıqla dəyişdirilib. Maksimum çalışılır ki, dəmir yollarının tikintisi zamanı ətraf mühitə ziyan dəyməsin.

Dəmir yolu kommunikasiyaları təbii məkana da qənaət edir, çünki onlar, məsələn, oxşar avtomobil yollarından daha az ərazi resursları tələb edir. Obyektiv olaraq götürsək, dəmir yolları ətraf mühit üçün həm şər, həm də xeyirdir, çünki ətraf mühitin çirklənməsi dəmir yolu infrastrukturunun tikintisi və istismarı zamanı baş verir.

Dəmir yolu sektorunun yaşıllaşdırılması yolları kimi aşağıdakı tədbirləri müəyyən etmək olar:

Lokomotivlərdə buxar maşınlarının yerinə elektrik mühərriklərinin quraşdırılması. Alternativ olaraq, dizel mühərriklərinin modernləşdirilməsi də diqqətdə olmalıdır. Bu ona əsaslanır ki, dizel yanacağı tamamilə yandırıldıqda havaya daha az zərərli maddələr buraxılır.

Dizel mühərriki işləyərkən yol kənarındakı ərazilərə düşən və orada yerləşən əşyaların və materialların alışmasına səbəb olan qığılcımlar.

Qığılcımlar dəmir yollarına bitişik ərazilərdə yanğına səbəb ola bilər. Qığılcımın yaranma mənbələri teplovozların qaz buraxıcı qurğuları, həmçinin lokomotivlərin və vaqonların çuqun əyləc bloklarıdır. Sintetik və kompozit materiallardan hazırlanmış əyləc pedlərinin istifadəsi qığılcımları aradan qaldırır. Eyni zamanda, bu risk qığılcım söndürənlər və dizel mühərrikinin işini daha təhlükəsiz etmək üçün nəzərdə tutulmuş digər texnoloji həllər hesabına azaldılır.

Dəmir yollarının layihələndirilməsi zamanı səs-küydən qorunmaq üçün tranzit yük qatarlarının şəhərə daxil olmadan keçməsi üçün şəhərlərdə dolama xətləri təmin etmək, marşal stansiyalarını əhalinin məskunlaşdığı ərazilərdən kənarda, texniki stansiyaları və ehtiyat hərəkət parklarını isə yaşayış məntəqələrindən kənarda yerləşdirmək lazımdır. Bu ərazidən kənarda yük daşımaları üçün dəmir yolu xətləri və giriş yolları olmalıdır

Təkər cütlərinin əyləc pedlərinin modernləşdirilməsi. Bu struktur elementlər metaldan hazırlandıqda, yuxarıda göstərilən mənfi nəticələrə səbəb olan qığılcım da mümkündür. Effektiv bir həll xüsusi materialların lehinə metaldan imtina etmək ola bilər.

Elektrik enerjisi istehsal edən lokomotivlərdə qaz turbinli mühərriklərin quraşdırılması. Bu halda qaz daha ekoloji cəhətdən təmiz dartma qüvvəsidir. Dəmir yollarının istismarı su ehtiyatlarının çirklənməsinə səbəb olduğundan zərərli təsirlərin zərərsizləşdirilməsi üçün mütəmadi iş təşkil etmək lazımdır.

Təbiəti qoruyaq

İşlənmiş qazlardan havanın çirklənməsinin azaldılması üçün lokomotivin vəziyyətinin gündəlik texniki monitorinqi böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Azərbaycan Dəmir Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətində dəyişən cərəyanla işləyən lokomotivlərin texniki baxış və təmirinin həyata keçirilməsi üçün yeni inşa edilmiş Biləcəri lokomotiv deposunda gücü 66 Kvt olan 147 ədəd günəş paneli və isitmə məqsədi ilə 160 ədəd günəş paneli, yeni inşa edilmiş Gəncə lokomotiv deposunda isə gücü 66 Kvt olan 210 ədəd günəş paneli və isitmə məqsədilə 140 ədəd günəş paneli quraşdırılıb.

Bu, istilik elektrik stansiyalarında yandırılan böyük miqdarda yanacağa qənaətlə yanaşı, ətraf mühitə atılan zərərli tullantıların miqdarının azaldılması istiqamətində yerinə yetirilən tədbirdir.

Bütün lokomotiv qurğularından xətdə istehsal olunan maşınların istismara yararlılığına nəzarət etmək də tələb olunur. İstifadəyə yararlı, yaxşı tənzimlənmiş bir mühərriklə, dəm qazının işlənmiş qazları icazə verilən həddən çox olmamalıdır. Aşağı səviyyədə texniki xidmət dizel lokomotiv komponentlərinin və sistemlərinin işinin pozulmasına səbəb olur. Nəticədə, bu cür lokomotivlərdən zərərli maddələrin tullantıları artır və bu tip dartıcılı vaqonlar üçün müəyyən edilmiş normanı xeyli üstələyir.

Stansiyalarda və nəqliyyat qovşaqlarında konkret ərazinin tələbatına cavab verən müasir sutəmizləyici qurğular tikilməlidir. Su ehtiyatlarının istehlakının özü tənzimlənməli və müəyyən edilmiş hədlərə ciddi riayət olunmaqla həyata keçirilməlidir. Bu zaman qapalı dövrəli su dövriyyəsindən istifadə etmək və mümkün olduqda itkiləri kompensasiya etməklə istehlak zamanı sudan qənaətlə istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Bir qayda olaraq, flotatorlardan su anbarlarını dəmir yolu sənayesinin zərərli təsirlərindən qorumaq üçün istifadə olunur. İlk növbədə, flotasiya çirkli sudan qalıq neft məhsullarını çıxarmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu üsuldan istifadə etməklə suya daxil olan digər zərərli maddələr də xaric edilir (95%-ə qədər). Süni su anbarları da geniş istifadə olunur, suyun təbiiyə yaxın bir şəkildə təmizlənməsinə kömək edir. Bu, istənilən coğrafi məkanda mövcud olan sərfəli və təşkili asan həlldir.

Nəqliyyat mühərriklərinin işlənmiş qazlarında su buxarından başqa 200-dən çox kimyəvi birləşmə və element aşkar edilib. Dəm qazı, azot oksidləri, kükürd birləşmələri və yanmamış karbohidrogenlər insanların və heyvanlar aləminin sağlamlığı üçün ən zərərli və təhlükəli hesab olunur. Hazırda havanın çirklənməsi ilə mübarizə üçün konkret zəruri tədbirlər həyata keçirilir, lakin problem aktual olaraq qalır və onun həlli üçün əlavə səylər tələb olunur.

Təbiətdəki tarazlıq hüquqi, sosial-iqtisadi, təşkilati, texniki, sanitar-gigiyenik, bioloji və digər üsullardan istifadə etməklə təmin edilə bilər. Hüquqi üsullar ətraf mühitdə nisbi tarazlığın saxlanması şərti əsasında ətraf mühitin idarə edilməsinin norma və prosedurlarını tənzimləyir.

Sosial metodlar ətraf mühitin mühafizəsinin vəziyyətinə görə cəmiyyətin bütün təbəqələrinin məsuliyyətinə əsaslanır. İqtisadi üsullar ekoloji tarazlığın qorunması, resursların rasional ödənilməsi və zərərin ödənilməsi üçün müəyyən növ xərcləri nəzərdə tutur. Təşkilati metodlar ətraf mühitin idarə edilməsinin elmi təşkilinə və ətraf mühitə zərərli təsirlərin qarşısının alınması üçün inzibati və hüquq-mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə əsaslanır.

Texniki üsullar təbii mühitə zərərli təsirləri azaldan yeni texnologiyaların və istehsal avadanlıqlarının yaradılmasına, atmosferə atılan tullantıların və su hövzələrinə atqıların təmizlənməsi üçün effektiv vasitələrin tətbiqinə əsaslanır. Sanitariya-gigiyenik üsullar çirklənmənin insanlara və təbiətə zərərli təsirlərinin qarşısının alınması üçün vaxtında tədbirlərin görülməsi üçün ətraf mühitin vəziyyətinin məcburi monitorinqini nəzərdə tutur.

Müasir şəraitdə biosferin saflığı uğrunda mübarizənin istiqamətlərindən biri də nəqliyyatda maye yanacağa hərtərəfli qənaət etməkdir. Biosferin çirklənmədən qorunmasının uğuru son nəticədə hər bir dəmir yolu işçisinin bu böyük işdə iştirakından asılıdır. Yalnız hər kəsin ekoloji problemlərin mürəkkəbliyini dərk etməsi və bu əsasda texnoloji və əmək intizamına, habelə vətəndaşlıq borcuna ən ciddi riayət olunması insanın, texnologiyanın və təbiətin harmonik birgə yaşayışını təmin edəcəkdir.

Yazı “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və Azərbaycan Mətbuat Şurasının kütləvi informasiya vasitələrinin təmsilçiləri arasında keçirdiyi iqlim təşəbbüsləri müsabiqəsinə təqdim olunur

İlkin Nəcəfzadə
AzVision.az